भारत जोडो न्याय यात्रा : काँग्रेसने यूपीमधील आपल्या मित्रपक्षांच्या बालेकिल्ल्यापासून स्वतःला दूर ठेवले का?

पंचनामा : भारत जोडो यात्रेच्या दुसऱ्या टप्प्यात काँग्रेस नेते राहुल गांधी यांची ‘भारत जोडो न्याय यात्रा’ 14 जानेवारीला मणिपूरपासून सुरू होणार असून 20 मार्चला मुंबईत संपणार आहे. पक्षाच्या वरिष्ठ नेत्यांनी दिलेल्या माहितीनुसार, ही यात्रा झारखंडमधून जाईल आणि 15 फेब्रुवारीच्या सुमारास उत्तर प्रदेशात प्रवेश करेल. प्रदेशाध्यक्ष अजय राय यांच्यासह अन्य नेत्यांनी त्यासंदर्भात तयारी सुरू केली आहे.

यूपी काँग्रेसचे अध्यक्ष अजय राय म्हणाले की, 14 जानेवारी रोजी राज्यातील सर्व 75 जिल्ह्यांमध्ये “न्याय मशाल यात्रा” काढण्यात येणार आहे. जिल्ह्यातील हुतात्मा स्थळ किंवा जिल्हाधिकारी कार्यालयापर्यंत किमान 5 किलोमीटर लांबीचा हा प्रवास काढण्यात येणार आहे. 15 जानेवारीला पक्षाच्या वरिष्ठ नेत्यांचा एक गटही अयोध्येला जाणार आहे. सरयूमध्ये स्नान केल्यानंतर रामलला आणि हनुमानगढी मंदिरांना भेट देण्याचाही उद्देश आहे.

काँग्रेसने सपा-आरएलडीच्या बालेकिल्ल्यापासून ‘अंतर’ ठेवले

यात्रेच्या मार्गात उत्तर प्रदेशात येणाऱ्या जिल्ह्यांबद्दल बोलायचे झाले तर, ही यात्रा झारखंडमार्गे उत्तर प्रदेशातील चंदौलीमध्ये प्रवेश करेल. वाराणसी, प्रयागराज, अमेठी, रायबरेली, लखनौ, सीतापूर, लखीमपूर खेरी, शाहजहांपूर, बरेली, रामपूर, मुरादाबाद, मथुरा आणि आग्रा मार्गे राजस्थानमध्ये प्रवेश करेल. पक्षाच्या वरिष्ठ नेत्यांच्या म्हणण्यानुसार मार्ग निश्चित करण्यामागे विशेष राजकीय हेतू नाही. तथापि, तज्ज्ञांचे म्हणणे आहे की हा मार्ग तयार करताना काँग्रेसने भारतातील आघाडीच्या भागीदारांना नाराज न करण्याचा प्रयत्न केला आहे.

यूपीचे वरिष्ठ पत्रकार रतन मणिलाल यांनी क्विंट हिंदीशी संवाद साधताना सांगितले, “या यात्रेत, यूपीमधील ज्या जिल्ह्यांमध्ये सपा किंवा आरएलडी मजबूत आहेत, त्या जिल्ह्यांचा समावेश करण्यात आलेला नाही. आझमगड, गाझीपूर असो किंवा इटावा, मैनपुरी, कन्नौज आणि फिरोजाबाद यांसारख्या सपाचे गड म्हटल्या जाणार्‍या जागा. पश्चिम उत्तर प्रदेशात कुठेही नाही. आरएलडी मजबूत असलेल्या मेरठ, मुझफ्फरनगर आणि बागपत सारख्या जिल्ह्यांमध्येही यात्रा जाणार नाही. काँग्रेसने यात्रेला त्यांच्या गडावर नेऊन आघाडीतील प्रादेशिक पक्षांना नाराज न करण्याचा निर्णय घेतला असावा.”

मध्य प्रदेश विधानसभा निवडणुकीदरम्यान जागावाटपावरून मतभेद आणि विधाने झाल्यानंतर सपा आणि काँग्रेसमधील संबंधात दुरावा निर्माण झाला होता. अशा स्थितीत भारत आघाडीच्या भवितव्यावर प्रश्न उपस्थित होऊ लागले आहेत. पश्चिम बंगाल, बिहार आणि उत्तर प्रदेश या राज्यांमध्ये प्रादेशिक पक्षांचे वर्चस्व आहे. राजस्थान, मध्य प्रदेश, छत्तीसगडमधील पराभवानंतर काँग्रेस बॅकफूटवर आहे. आघाडीतील भागीदारांमध्ये संघर्षाची स्थिती निर्माण झाल्यास आघाडीसह काँग्रेसला जागावाटपात नुकसान सहन करावे लागू शकते.

जागावाटपाच्या आधी, भारत जोडो न्याय यात्रेच्या माध्यमातून राज्यात काँग्रेसने दाखविलेले ताकदीचे प्रदर्शन, सौदेबाजीच्या राजकीय खेळीत पक्षाची स्थिती मजबूत करू शकते. अशा परिस्थितीत या यात्रेत येणाऱ्या काही प्रमुख जिल्ह्यांमध्ये पक्षाची स्थिती काय आहे, दावेदार कोण आहेत आणि भारत आघाडीत कोणाचा वरचष्मा आहे, हे समजून घेणे महत्त्वाचे ठरणार आहे.

अजय राय पुन्हा बनारसमधून दावा सांगू शकतात

यात्रेने उत्तर प्रदेशात प्रवेश केल्यानंतर पहिला मोठा जिल्हा म्हणजे पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांचा संसदीय मतदारसंघ वाराणसी. काँग्रेसचे प्रदेशाध्यक्ष अजय राय यांनीही येथून आपला दावा मांडला आहे. मात्र, गेल्या दोन निवडणुकांमध्ये त्यांची कामगिरी निराशाजनक राहिली आहे.

2019 च्या लोकसभा निवडणुकीत ही जागा पंतप्रधान नरेंद्र मोदींनी सलग दुसऱ्यांदा जिंकली होती. सपा-बसपा युतीच्या उमेदवार शालिनी यादव दुसऱ्या क्रमांकावर तर काँग्रेसचे अजय राय तिसऱ्या क्रमांकावर होते. यावेळी सपा काँग्रेससोबत निवडणूक लढवू शकते. सूत्रांवर विश्वास ठेवला तर ही जागा काँग्रेसला आघाडीत मिळू शकते.

सर्वांच्या नजरा अमेठी-रायबरेलीकडे असतील

काँग्रेसचा बालेकिल्ला म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या अमेठीच्या जागेवर सर्वांचे लक्ष लागले आहे. 2019 मध्ये, भाजपच्या स्मृती इराणी यांनी निकराच्या लढतीत राहुल गांधींचा पराभव केला. भारत जोडो न्याय यात्रा आणि राहुल गांधी अमेठीत पोहोचल्याने त्यांच्या येथून निवडणूक लढवण्याच्या चर्चांना यावेळीही वेग येऊ शकतो. ते येथून निवडणूक लढवणार की नाही, असा प्रश्न उपस्थित होत आहे.

सूत्रांवर विश्वास ठेवला तर, काँग्रेस घराण्याची परंपरागत जागा मानल्या जाणाऱ्या अमेठी लोकसभा मतदारसंघाचे नेतृत्व गांधी घराण्यातील कोणीतरी करणार आहे. अशा स्थितीत पुन्हा एकदा काँग्रेस आणि भाजपमध्ये चुरशीची लढत पाहायला मिळणार आहे.

जर आपण रायबरेलीबद्दल बोलायचे ठरवले तर, उत्तर प्रदेशातील ही एकमेव जागा आहे जिथे 2019 मध्ये काँग्रेसला विजय मिळवता आला होता. अमेठीप्रमाणेच 2024 च्या लोकसभा निवडणुकीतही गांधी कुटुंब रायबरेलीचे प्रतिनिधित्व करताना दिसणार आहे. जागावाटपाबद्दल बोलायचे झाले तर या दोन्ही जागा कोणत्याही विरोधाशिवाय काँग्रेसकडे जाऊ शकतात.

‘राजधानी’ वरील पकड कमकुवत

ही यात्रा राजधानी लखनऊमध्ये पोहोचताच 2024 च्या लोकसभा निवडणुकीच्या पार्श्वभूमीवर राजकीय हालचाली वाढू लागतील. निवडणुकीच्या दृष्टिकोनातून या जागेवर मागील निवडणुकीत काँग्रेसची कामगिरी निराशाजनक राहिली आहे. 1991 पासून आतापर्यंत या जागेवर भाजपचाच उमेदवार विजयी होत आला आहे. केंद्रीय मंत्री राजनाथ सिंह यांनी 2014 आणि 2019 च्या लोकसभा निवडणुकीत विक्रमी मतांनी विजय मिळवला होता.

2019 च्या लोकसभा निवडणुकीत या जागेवर काँग्रेसचे आचार्य प्रमोद कृष्णम तिसऱ्या क्रमांकावर होते. सपा आणि बसपा युतीच्या उमेदवार पूनम शत्रुघ्न सिन्हा यांनाही फारशी स्पर्धा देता आली नाही. त्यांची मते 25.5% होती. तर आचार्य प्रमोद कृष्णम यांना 16.1% मते मिळाली. जागावाटपाच्या वेळी लखनौ लोकसभा जागेवरून दोन्ही पक्षांमध्ये खडाजंगी होऊ शकते.

सपा आणि काँग्रेस या दोन्ही पक्षांची नजर बरेलीवर असेल

पूर्वांचल, अवध मार्गे भारत जोडो न्याय यात्रा यूपीच्या रोहिलखंड भागात प्रवेश करेल. रोहिलखंडमधला पहिला मुक्काम बरेली हे इथले मुख्य शहर आहे. काँग्रेसचे शक्तिशाली नेते मानले जाणारे प्रवीण सिंह आरन यांनी पक्षाच्या वतीने अनेक लोकसभा निवडणुका लढवल्या आहेत. 2009 च्या लोकसभा निवडणुकीतही त्यांनी विजय मिळवला.

त्यांनी भाजपचे संतोष गंगवार यांचा निकराच्या लढतीत पराभव केला होता. मात्र, 2014 च्या मोदी लाटेत संतोष गंगवार यांनी पुनरागमन केले आणि 2019 मध्येही ही जागा राखली. सपाचे अनेक मोठे दावेदारही येथे आहेत, ज्यात भागवत शरण गंगवार, अता-उर-रहमान आणि शाहजील इस्लाम यांचा समावेश आहे. दोघेही अखिलेश यादव यांचे निकटवर्तीय मानले जातात.

अशा परिस्थितीत निवडणुकीपूर्वी बरेलीच्या जागेच्या वाटपावरून सपा आणि काँग्रेसमध्ये रंजक संघर्ष पाहायला मिळतो. सूत्रांवर विश्वास ठेवला तर बरेलीची जागा काँग्रेसच्या खात्यात जाऊ शकते. शेजारील आमला लोकसभा मतदारसंघातून सपा उमेदवार निवडणूक लढवणार आहे.

सपाच्या बालेकिल्ल्यात काँग्रेसची स्थिती मजबूत  

भारत जोडो न्याय यात्रा बरेली आणि रामपूरमार्गे मुरादाबादला पोहोचेल. या जागेवर काँग्रेसची स्थिती भक्कम झाल्याने पक्षाच्या वरिष्ठ नेत्यांमध्ये उत्साह असून त्याचा परिणाम महायुतीतील जागावाटपात दिसून येत आहे. सपाचा बालेकिल्ला मानल्या जाणाऱ्या मुरादाबादमध्ये गेल्या वर्षी झालेल्या पालिका निवडणुकीत काँग्रेसचे महापौरपदाचे उमेदवार हाजी रिझवान कुरेशी दुसऱ्या, तर सपाचे उमेदवार नईमुद्दीन तिसऱ्या क्रमांकावर होते.

येथे सपाच्या मुस्लिमांमधील घसरलेल्या लोकप्रियतेचा थेट फायदा काँग्रेसला मिळाला. भाजपचे विनोद अग्रवाल यांनी काँग्रेसचे उमेदवार हाजी रिझवान कुरेशी यांचा अवघ्या 3,643 मतांनी पराभव केला. येथे तिसऱ्या क्रमांकावर असलेले बसपा उमेदवार मोहम्मद यामीन यांना 15,845 मते मिळाली. तर चौथ्या क्रमांकावर असलेले सपा उमेदवार रईसुद्दीन यांना 13,441 मते मिळाली. महापौरपदाच्या निवडणुकीतील कामगिरीने उत्साहित होऊन काँग्रेस जागावाटपावरून मुरादाबादमधून आपला उमेदवार उभा करण्याचा प्रयत्न करणार आहे.